Khi Phật trú tại nước Xá Vệ, trong thành có vị Bà la môn gần tám mươi tuổi, giàu có vô kể. Nhưng ông là người khó độ, không tin đạo đức, không biết vô thường và ham thích cất nhà to lớn sang trọng. Ông ra sức cất nhà trên, nhà dưới, đài hóng mát, nhà sưởi ấm, dãy bên đông, dãy bên tây… tất cả mấy mươi gian, duy chỉ còn mái hiên che nắng căn nhà sau là chưa xong. Vị Bà la môn để hết tâm trí lo chỉ huy mọi người làm việc. Đức Phật dùng Phật nhãn thấy mạng ông này sống không hết ngày hôm đó, thế mà ông không tự biết, cứ mãi miết lo tính nhọc nhằn đến nỗi thân thể tiều tụy, thật đáng thương. Đức Phật cùng Ngài A Nan đi đến nhà ông thăm hỏi:

- Ông có mệt nhọc lắm không? Nhà cửa xây dựng nhiều như vậy dùng để làm gì?

Ông lão đáp:

- Nhà trước dùng để tiếp khách, nhà sau dùng để ở, hai dãy bên đông bên tây dành cho dâu con, tôi tớ và cất chứa của cải. Mùa hạ thì lên đài hóng mát, mùa đông lại vào phòng sưởi ấm.

Chút xíu nữa là đến lúc phải chết rồi mà còn ở đó nói đủ thứ chuyện. Nhưng tại sao đức Phật không nói thẳng cho ông biết mà phải hỏi một câu nhẹ nhàng để đặt vấn đề như vậy? Quý vị thử đến nhà một người chưa sẵn sàng nghe Phật pháp, người ta đang hăng hái để cất nhà như vậy mà bước vào nói “Thôi, vô thường chết tới nơi rồi, cất nhà làm gì cho uổng công” thì họ có nổi trận xung thiên mắng cho mình một trận không? Cái mê lầm sâu dầy của chúng sanh là như vậy. Chưa đủ nhân duyên, họ không nghe được sự thật. Vì thế đức Phật mới hỏi tế nhị trước để khơi mở cho ông nhận biết, nhưng ông đang còn hăng hái cất nhà quá nên không nhận ra đức Phật muốn nói gì. Nếu có chúng ta ở đó, thấy ông lão gần chết rồi mà không biết, còn hăng hái sắp xếp mọi việc một cách say sưa thì vừa thương cảm cho ông, vừa nín cười không được. Thương cảm và cười cho ông lão ấy mà có nhớ mắc cười và thương cho mình không? Mình còn sống được bao lâu nữa, có ai biết trước không? Hiện tại có vì hăng hái lo đủ thứ một cách thái quá để phải đánh mất cả chính mình giống như ông lão kia không? Có lẽ không lo bằng ông lão đó, nhưng cũng chỉ thua ông ta chút chút thôi!

Đức Phật nói:

- Đã lâu nghe danh đức của ông mà nay mới có dịp trò chuyện. Tôi có một bài kệ quan trọng có ích lợi cho cả kẻ còn và người mất muốn đem tặng ông. Không biết ông có vui lòng nghỉ tay ngồi nói chuyện một lát không?

Ông lão đáp:

- Hôm nay bận lắm, không thể ngồi trò chuyện, xin hẹn hôm khác đến sẽ thong thả luận bàn. Còn bài kệ quan trọng gì đó xin nói ngay đi.

Một lát nữa là chết rồi mà còn hẹn hôm khác! Lúc bấy giờ đức Thế tôn nói ba bài kệ, quý Thầy dẫn điển hình một bài cho quý vị cùng nghe. Ngài nói:

Có con, có tài sản
Người ngu phải rộn ràng.
Ta còn không thật có
Lo gì của và con.

“Đây là con ta, đây là tài sản của ta, kẻ phàm phu thường lo nghĩ như thế mà họ không biết rằng, chính ta còn không thật có huống nữa là con ta hay tài sản của ta?” Thử chiêm nghiệm lại, con ta, tài sản của ta mang lại hạnh phúc cho ta, từ ta mà định hình, từ ta mà có ra. Nhưng xét lại, chính ta thật có hay không? Ai rồi cũng già, cũng đang bệnh và đang chết dần chết mòn từng phút từng giây thì thân tâm sanh diệt không bền chắc này có gì thật được! Chính ta đã không thật có thì dựa vào đâu để nói là con ta hay là tài sản của ta! Cụ thể nhất là lát nữa đây ông lão sẽ chết thì cái ta tạm tồn tại đó không có gì bền chắc lâu dài được. Vậy mà lại còn lăng xăng đi lo cho con ta, cái nhà của ta, tài sản của ta nữa. Khi chết rồi thì bao nhiêu thứ gọi là “của ta” đó đều trở nên vô nghĩa, nhưng phần đông chúng ta thường chạy theo cái vô nghĩa đó mà quên đi, không biết lo cho cái gốc chính nơi mình. Đó là điều thật đáng thương cho tất cả chúng ta.

Vị Bà-la-môn này nghe Phật nói kệ rồi mà vẫn chưa tỉnh ngộ:

- Bài kệ này hay thật. Nhưng hôm nay tôi rất bận, xin bữa khác hãy đến bàn luận.

Đức Phật chỉ còn biết thương xót và ra đi. Ông lão tiếp tục đích thân chỉ huy mọi người gác đòn tay. Bất ngờ cây đòn tay rơi xuống trúng vỡ đầu và chết. Con cháu than khóc động cả xóm làng xung quanh. Đức Phật đi chưa bao xa liền xảy ra biến cố này. Khi đến đầu làng, Ngài gặp vài mươi người Phạm Chí hỏi Phật:

- Ngài từ đâu lại?

Đức Phật đáp:

- Ta vừa đến nhà ông lão mới chết để thuyết pháp cho ông nghe. Nhưng ông ta không tin lời Phật, không biết lẽ vô thường, giờ đây bỗng chốc đã sang đời khác.

Rồi đức Phật nói lại bài kệ trước cho các Phạm Chí này nghe, ai nấy đều hoan hỷ chứng được Pháp nhãn.

Cùng một bài kệ đó, nhưng tại sao ông Bà-la-môn không chịu nghe mà các Phạm Chí này mới nghe qua lại chứng được con mắt pháp thanh tịnh nhanh như vậy? Bởi vì khi đức Phật nói kệ, ông Bà la môn còn lo để tâm vào việc cất nhà, không chí thành nghe nên không thấm được. Còn các vị Phạm chí này nghe nói ông lão kia không tin bài kệ, mới đó đã chết rồi thì giựt mình, cái chết đến với ông lão ấy hết sức đột ngột thì nó cũng sẽ đến với mình bất cứ lúc nào. Khi thấm sâu như vậy, trong lòng không thấy có gì quan trọng để vướng bận, tâm về một mối, lòng hết sức chí thành nên vừa nghe đức Phật nói qua bài kệ thì các vị Phạm Chí liền chứng được Pháp nhãn thanh tịnh. Tâm còn phân tán, loạn động, dính mắc mọi thứ bên ngoài; lòng không chí thành, tha thiết thì dù có gặp Phật ra đời cũng không cứu được!

Nghiệm kỹ lại mới thấy vô thường rất nhanh chóng, nó đến một cách bất ngờ, không hẹn với bất cứ ai. Vì thế chúng ta thường bị chới với, hoảng sợ trước vô thường bởi chưa kịp chuẩn bị gì cho mình một cách đúng nghĩa. Ông lão trong câu chuyện trên đã gần kề với cái chết rồi mà vẫn còn lo đủ thứ bên ngoài. Và cuối cùng ông đã lo được gì, hay chỉ lo cho một cái rỗng tuếch rồi một mình phải lủi thủi ra đi, gánh chịu một đống nghiệp mà mình đã gây tạo? Chẳng khác nào một người đang ngủ mê nói mớ, ở trong mộng mà lăng xăng đặt bày lắm chuyện, nào là đánh số đề, nào là mua vé số được trúng giải đặc biệt… Khi mở mắt ra, có tìm lại được gì không? Vậy mà đã có lúc ta mãi miết trong mộng quá say để rồi khi choàng thức giấc, ôm gối mộng mà lòng cứ vẫn bàng hoàng chưa chịu tỉnh! Người xưa nói:

Bách niên thế sự tam canh mộng,
Vạn lý càn khôn nhất cục kỳ.

Việc thế sự trăm năm chỉ là ba canh mộng, đất trời muôn dặm cũng chỉ một cuộc cờ. Giấc mộng của một đêm là giấc mộng ngắn, đời người là một giấc mộng dài. Dài hay ngắn thì mộng vẫn là mộng. Mình đang còn mộng thì việc trong mộng có gì thật đâu. Cái không thật mà dốc sức lo cho nó một cách thái quá, để rồi dòng thời gian cứ thế cuốn trôi đi. Cho đến một ngày hay ra thì mọi thứ đã muộn màng, hụt hẫng, hoảng hốt, chơi vơi, không nơi nương tựa, lúc này mới tủi thương mình và hối tiếc cho khoảng thời gian qua đã luống phí trôi suông vô ích. Thấm sâu như vậy thì chúng ta mới sực tỉnh, quý tiếc thời giờ còn lại và sống cho có ý nghĩa.

Ngài Hàn Sơn có nói:

Nhân sanh bất mãn bách
Thường hoài thiên cổ ưu.

Ngài nói đời người sống không đầy một trăm tuổi nhưng thường lo tới chuyện của ngàn năm. Có ai dám cam đoan rằng mình sẽ sống được một trăm tuổi? Chưa biết ngày mai mình sẽ thế nào, nhưng hôm nay lại lo đủ thứ. Hết lo cho con rồi đến lo cho cháu. Lăng xăng lộn xộn, chạy đầu này kiếm đủ tiền cho con cháu tiêu xài. Vội vội vàng vàng, tìm đầu kia cho có tài sản để lại, một mai mình chết con cháu nó còn có cái để trang trải cho cuộc sống. Lo lắng như vậy là người có trách nhiệm tốt, nhưng lo trong cái lăng xăng lộn xộn, vội vội vàng vàng, đánh mất sự tỉnh táo chính mình thì có khi lại làm cho con cháu không yên tâm, không bằng lòng và còn lo lắng trở ngược lại cho mình nữa. Như vậy là lo qua lo lại trong vòng lẩn quẩn, không thoát ra được sự ràng buộc khổ đau. Mới thấy, sống trong tán tâm, lo trong loạn động thì không mang lại lợi ích đích thực cho mình và người, là cái lo không đúng nghĩa.

Trích "Chớ Để Thời Gian Qua Suông" - Thích Tâm Hạnh - Thiền viện Trúc Lâm Bạch Mã